नेपाल जस्तो कृषिप्रधान देशमा कृषि र किसानको योगदान निकै महत्वपूर्ण छ।
कृषि मात्र नेपालको अर्थतन्त्रको मुख्य आधार हो । यसले नेपाली समाजको विकास र समृद्धिमा ठूलो भूमिका खेल्छ । किसानमै निर्भर हामी भन्ने भनाइले हामीलाई यस तथ्यमा ध्यान आकर्षित गराउँछ कि हाम्रो जीवन, हाम्रो अन्न, र हाम्रो समृद्धि सीधै कृषकहरूको कामबाट जडित छन्। किसान बिना हाम्रो जीवन असम्भव हुनेछ।
तर, किसानलाई प्राप्त सुविधा र सम्मानको कमीले उनीहरूको हालत अझै विकट बनाएको छ। यस लेखमा हामी कृषि र किसानको महत्त्वलाई केन्द्रमा राख्दै, कृषि क्षेत्रको वर्तमान अवस्था, समस्याहरू र सम्भावनाहरूका बारेमा चर्चा गर्नेछौं।
१.कृषि क्षेत्रको महत्त्व
नेपालको अर्थतन्त्रमा कृषि क्षेत्रको योगदान अत्यधिक छ। कृषि मात्र ३५ प्रतिशत भन्दा बढी राष्ट्रिय उत्पादनमा योगदान पुर्याउँछ र लगभग ६० प्रतिशत जनसङ्ख्या यस क्षेत्रमा प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा संलग्न छ। नेपालको प्रमुख अन्न उत्पादनमा चिउँडो, मकै, गहुँ, दलहन र तेलहन समावेश छन्। कृषिले खाद्यान्न सुरक्षा, रोजगार सिर्जना, र ग्रामीण अर्थतन्त्रको विकासमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलिरहेको छ। नेपालमा कृषि क्षेत्र आर्थिक अवस्थाको आधार मात्रै होइन, यसले हाम्रो सांस्कृतिक, सामाजिक र पारिवारिक जीवनलाई पनि सशक्त बनाएको छ। किसानहरूले आफ्नो श्रम र पसीना बगाएर हामीलाई खाद्य आपूर्ति गर्छन् र यो हाम्रो दैनिक जीवनको आधार हो।
२.किसानहरूको स्थिति र समस्याहरू
नेपालका अधिकांश किसानहरू साना कृषक हुन्, जसका भूमि सिमित छन् र आधुनिक प्रविधिको पहुँच पनि छैन। उनीहरू परम्परागत कृषिको अभ्यास गर्दै आएका छन्, जसमा मिहिनेत धेरै भए पनि उत्पादन कम हुने स्थिति छ। उनीहरूको मुख्य समस्याहरूलाई यसमा उजागर गरिएको छ ।
क.भूमि सीमितता
कृषकहरूको भूमिको साइज सानो छ र बहुसंख्यक किसानहरूले बडो संघर्ष गर्दै आफ्नो जीविकोपार्जन गर्छन्। भूमिको फैलाव नभएमा, उत्पादनको स्तर पनि अत्यधिक सिमित हुन्छ।
ख. प्रविधिको अभाव
कृषकहरूलाई अत्याधुनिक कृषि उपकरण र प्रविधिको पहुँच छैन। आधुनिक कृषिपद्धतिहरू र इन्फ्रास्ट्रक्चरको अभावले उत्पादन वृद्धि गर्न कठिनाइ हुन्छ।
ग.सस्तो मूल्यमा बालीको बिक्री
किसानहरूले आफ्नो उत्पादनको सस्तो मूल्यमा बिक्री गर्न बाध्य छन्। यसले कृषकहरूको आयमा कमी ल्याउँछ र उनीहरूको जीवनस्तरमा गिरावट आउँछ।
घ.जलवायु परिवर्तन
नेपालको भौगोलिक संरचना र जलवायु परिवर्तनको असरले कृषिमा गम्भीर समस्या आएको छ। अनियमित वर्षा, सूखा र बाढीका कारण बाली नष्ट हुने गरेका छन्। यसले कृषकहरूको उत्पादनमा ठुलो असर पारेको छ।
३.कृषि र कृषकको भविष्य
आजको समयमा कृषकहरूलाई उचित मूल्य, आधुनिक प्रविधि र प्रशिक्षणको आवश्यकता छ। सरकारले कृषकहरूको जीवनस्तर सुधार्नका लागि विभिन्न कार्यक्रमहरू संचालन गरिरहेको छ, तर यी कार्यक्रमहरूको प्रभावकारीता यथेष्ट छैन। कृषि क्षेत्रको विकासमा विभिन्न पक्षहरू जोडिनुपर्नेछ ।
क.कृषकको सम्मान
किसानलाई उनीहरूको मेहनतको उचित मूल्य र सम्मान दिनु पर्नेछ। कृषकहरूले श्रमका आधारमा समाजलाई अन्न प्रदान गर्छन्, त्यसैले तिनीहरूको सम्मान र योगदानलाई मान्यता दिनु अत्यन्त आवश्यक छ।
ख. आधुनिक प्रविधि र प्रशिक्षण
कृषकहरूको उत्पादन क्षमता बढाउनका लागि आधुनिक कृषि प्रविधिको प्रयोग महत्त्वपूर्ण छ। कृषि यन्त्रहरू, सुधारिएको बीउ र उन्नत प्रविधिको माध्यमबाट उत्पादन वृद्धि गर्न सकिन्छ। कृषकलाई यस्ता प्रविधिहरूको बारेमा सुसज्जित र प्रशिक्षित गर्नु आवश्यक छ।
ग.जलवायु परिवर्तनको समाधान
जलवायु परिवर्तनको कारण कृषिमा पर्ने प्रभावलाई कम गर्नका लागि विज्ञान र प्रविधिको प्रयोग गर्नुपर्नेछ। वर्षा र मौसम पूर्वानुमान, सिंचाइ प्रणालीहरूको सुधार, र विभिन्न जलवायु अनुकूलन उपायहरूको माध्यमबाट कृषकलाई सहयोग पुर्याउन सकिन्छ।
घ. कृषकहरूको सहकारी समाज
कृषकहरूलाई एउटै स्थानमा संगठित गर्न र सहकारी समाज निर्माण गर्न सकिन्छ। यसले कृषकहरूको समस्याहरूलाई सुल्झाउन, उत्पादनको मूल्य बढाउन र तिनीहरूको जीवनस्तर सुधार गर्न मद्दत पुर्याउँछ।
४.किसानको योगदान र सम्मान
किसान हाम्रो समाजका अभिन्न अंग हो । उनीहरूको श्रम र समर्पणले हामीलाई खाना, कपडा र अन्य आवश्यक वस्तुहरू उपलब्ध गराउँछ। समाजमा किसानको योगदानलाई बुझ्न र सम्मान गर्न आवश्यक छ। कृषकहरूलाई न्यानो सम्मान र समर्थन दिनु हाम्रो कर्तव्य हो। उनीहरूको जीवनस्तर सुधार्नका लागि सरकारले नीति, प्रोत्साहन र सहयोगको विस्तार गर्नुपर्छ।
५.कृषि र कृषकहरूको सशक्तिकरण
कृषकहरूको स्थिति सुधार गर्नका लागि, सरकारले कृषि नीति, प्रोत्साहन योजनाहरू र कृषकहरूको सशक्तिकरणका लागि ठोस कदम चाल्नु पर्छ। कृषि क्षेत्रको समृद्धि र कृषकको जीवनस्तर सुधार गर्नका लागि केही प्रमुख कामहरुलाई प्राथमिकता दिनु आवश्यक छ।
क.कृषकको आर्थिक सशक्तिकरण
कृषकको आम्दानीको स्रोतलाई विविध बनाउन र अन्न उत्पादनमा मात्र निर्भर नगरी अन्य वैकल्पिक आम्दानीका स्रोतहरू सिर्जना गर्न पहल गर्नु पर्छ। कृषि पर्यटन, जैविक खेती, र परम्परागत सीपहरूको पुनःउत्थान जस्ता कार्यक्रमहरूले कृषकलाई आर्थिक रूपमा सशक्त बनाउन सक्छ।
ख.कृषि सहकारीहरूको महत्त्व
कृषकहरूको संगठनको एउटा महत्त्वपूर्ण रूप कृषि सहकारी संस्था हो। यस्ता संस्थाहरूले कृषकलाई उत्पादनका लागि आवश्यक सामाग्री, बजारसम्म पहुँच र प्राविधिक सहयोग पुर्याउने काम गर्छन्। कृषकहरूको लागि उचित मूल्यमा कृषि सामाग्री उपलब्ध गराउन र उत्पादन बेच्नका लागि सहकारी संस्थाहरूको भूमिका अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ।
ग.कृषिमा महिलाको भूमिका
नेपालमा महिलाहरूको ठूलो संख्या कृषि क्षेत्रमा काम गरिरहेका छन्, तर तिनीहरूको योगदान प्रायः अनदेखा गरिन्छ। महिलाहरूलाई कृषिमा सशक्त बनाउने, समान अवसर र अधिकार दिने कार्यले कृषि उत्पादनमा गुणात्मक वृद्धि ल्याउन सक्छ। महिलालाई कृषि र परम्परागत ज्ञानमा प्रशिक्षित गरेर उनीहरूको कामको मूल्यांकन गर्नु पर्छ।
६. सरकार र कृषकका लागि नीतिहरू
कृषकहरूको सशक्तिकरण र कृषि क्षेत्रको प्रगति लागि सरकारले प्रभावकारी नीतिहरू लागू गर्नुपर्ने आवश्यकता छ। यी नीतिहरूले कृषकको जीवनमा वास्तविक परिवर्तन ल्याउन सक्छन् ।
क.कृषि नीतिमा सुधार
नेपाल सरकारले कृषि क्षेत्रमा सुधारका लागि विभिन्न योजनाहरू बनाएको छ, तर तिनीहरूको प्रभावकारी कार्यान्वयनमा ध्यान दिनु महत्त्वपूर्ण छ। किसानको सशक्तिकरणका लागि, कृषि नीतिहरूमा कृषकको आवाजलाई प्राथमिकता दिनु आवश्यक छ। यसका लागि कृषकहरूको विचार र समस्याहरूलाई नीति निर्माणका प्रक्रियामा समावेश गर्नुपर्नेछ।
ख. कृषिमा प्राविधिक शिक्षा र तालिम
कृषकलाई प्राविधिक र वैज्ञानिक विधिहरूमा प्रशिक्षण दिने कार्यक्रमले कृषिमा ठूलो परिवर्तन ल्याउन सक्छ। कृषि विश्वविद्यालय र कृषि अनुसन्धान संस्थानहरूले कृषकहरूलाई नयाँ प्रविधिहरू र बाली उत्पादनमा सुधार गर्ने उपायहरू सिकाउनुपर्छ।
ग.कृषकको जीवन बीमा र पेन्सन योजना
नेपालका कृषकहरू प्रायः अत्यधिक जोखिममा हुन्छन्। मौसमी परिवर्तन, रोग र बाढी जस्ता प्राकृतिक प्रकोपले कृषकहरूको जीवनमा कठिनाइ ल्याउँछन्। त्यसैले, कृषकहरूको जीवन बीमा र पेन्सन योजनामा सुधार गरिनुपर्छ, जसले उनीहरूको भविष्यलाई सुरक्षित बनाउँछ।
घ. सस्तो ऋण र अनुदान
कृषकहरूले आफ्नो उत्पादनलाई बढाउन र कृषि यन्त्र खरिद गर्नका लागि सस्तो ऋण र अनुदानको व्यवस्था गर्नुपर्नेछ। सरकारले कृषि ऋणको सुविधा दिनु पर्छ, जसले कृषकलाई सस्तो र सजिलो तरिकामा उत्पादनका लागि आवश्यक पूँजी जुटाउन मद्दत पुर्याउँछ।
७. कृषि र जलवायु परिवर्तन
जलवायु परिवर्तनले कृषि उत्पादनमा गम्भीर प्रभाव पारेको छ। असमान वर्षा, बाढी र सुख्खा जस्ता घटनाहरूले कृषकहरूको उत्पादनमा नकरात्मक असर पार्छ। यस समस्यालाई समाधान गर्नका लागि कृषि क्षेत्रलाई जलवायु अनुकूल बनाउन आवश्यक छ।
क.जलवायु अनुकूल कृषि
कृषकलाई जलवायु परिवर्तनका प्रभावबाट बचाउनका लागि जलवायु अनुकूल कृषि प्रविधिहरू अपनाउन आवश्यक छ। उन्नत बीउ, सिंचाइ प्रणालीको सुधार, र जलवायु पूर्वानुमान सेवाहरूको विकासले कृषकलाई जलवायु परिवर्तनको असरबाट बचाउन मद्दत गर्न सक्छ।
ख.जल संरक्षण र सिंचाइ व्यवस्थापन
नेपालमा जलवायु परिवर्तनको कारण पानीको स्रोतमा असमानता आएको छ। सिंचाइ व्यवस्थापनको सुधार र पानीको स्रोतको उचित संरक्षणले कृषकको उत्पादनमा सुधार ल्याउन सक्छ।
८.कृषक र बजारको जडान
कृषकको उत्पादन बजारमा बेच्नका लागि सस्तो मूल्यमा उपलब्ध हुनु पर्छ। बजारको पहुँच र बजार व्यवस्थापन प्रणालीको सुधारले कृषकको आम्दानीमा वृद्धि गर्न मद्दत पुर्याउँछ।
क. कृषि बजारमा सुधार
नेपालमा कृषि बजारमा समस्याहरू छन् जस्तै बिचौलिया प्रथा र उचित मूल्यको अभाव। यस समस्यालाई समाधान गर्नका लागि कृषकलाई प्रत्यक्ष बजारमा जोड्ने, बजार मूल्यको पूर्व जानकारी र स्मार्ट कृषि बजारको विकास गर्न आवश्यक छ।
ख.उपभोक्ता र कृषक बीचको सम्बन्ध सुदृढीकरण
कृषक र उपभोक्ता बीचको सीधा सम्बन्ध बनाउनु पर्छ। यसका लागि कृषकलाई उचित बजार मूल्य र बजार स्थानमा पहुँच प्रदान गर्नका लागि सरकार र स्थानीय निकायलाई सहयोगी भूमिकामा ल्याउनु पर्छ।
९. कृषिमा अनुसन्धान र विकास
कृषिमा अनुसन्धान र विकासको भूमिका अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ। अनुसन्धानका माध्यमबाट कृषकलाई नयाँ उत्पादन विधिहरू, रोग प्रतिरोधी बीउ र उच्च उत्पादन भएका बालीहरू प्राप्त गर्न सकिन्छ।
क. कृषि अनुसन्धानको प्रवर्धन
कृषि अनुसन्धानलाई सशक्त बनाउन सरकारले कृषि अनुसन्धान केन्द्रहरू र विश्वविद्यालयहरूसँग सहकार्य गरेर नयाँ प्रौद्योगिकिको विकास र अनुसन्धानमा ध्यान दिनुपर्छ। नयाँ बीउ, रोग नियन्त्रणका उपायहरू र कृषि यन्त्रहरूको विकासले कृषकहरूको उत्पादन क्षमता बढाउन सक्छ।
निष्कर्षः
किसानमै निर्भर हामी भन्नाले नेपाली समाजका सबै पक्षहरूको सम्बन्ध कृषि र कृषकसँग छ भन्ने कुरा बुझाउँछ। कृषकको योगदान र संघर्षलाई सम्मान गर्न र उनीहरूको जीवनस्तर सुधार्नका लागि सरकार र समाजको संयुक्त प्रयास आवश्यक छ। कृषकलाई सशक्त बनाउनका लागि नयाँ नीति, प्रविधि र सस्तो ऋणका योजनाहरू लागू गर्नुपर्नेछ।
यसैले, कृषकको योगदानको मूल्याङ्कन र सहयोगले कृषि क्षेत्रमा नयाँ ढंगले प्रगति ल्याउन सक्छ। नेपालको कृषि क्षेत्रलाई समृद्ध बनाउन, यसका समस्याहरूलाई समाधान गरेर हामी आफ्नो भविष्यलाई सुरक्षित बनाउन सक्छौं।
कृषकको जीवनमा सुधार ल्याउनका लागि हामी सबैको सहकार्य र समझदारी आवश्यक छ।
लेखक राजन दास पशु प्राविधिक हुन् ।
प्रतिक्रिया